روایتی از سرنوشت اجساد مجهول الهویه از سالن تشریح تا آرامستان

محدثه شوشتری | شهرآرانیوز؛ نه نامی دارند، نه نشانی و نه کسی که سراغشان بیاید. خدا می‌داند شاید روز‌های آخر زندگی را هم همین طور گذرانده اند؛ تنهای تنها. تن سرد و بی جانشان را به نام «اجساد مجهول الهویه» به خاک سپرده اند؛ جنازه‌هایی که هرچه در یخچال‌های سردخانه مانده اند، باز هم کسی برای تحویل گرفتن و تدفین و تشییعشان نیامده است. دست آخر با روال قانونی و حکم قضایی بعد از اتمام مدت مشخص نگهداری اجساد مجهوال الهویه، به خاک سپرده شده اند. یک عدد و شماره جواز دفن روی مزاری بی نام، خانه ابدی شان شده است. برای روایت از مردگان بی نام، جست وجویمان را از سالن تشریح پزشکی قانونی شروع می‌کنیم و خط پایان این جست وجو قبر‌های بی نام و نشان آرامستان هاست.

جنازه‌های یخ زده

صدای آژیر آمبولانس تنها صدایی است که پشت سر جنازه شان بلند می‌شود. بی هیچ صدای شیونی، پایانشان می‌رسد؛ پایان یک آدم. مرگ‌های بی صدا، بی شیون و بی نام...
تنها نامی که از این پس برای جنازه‌های یخ زده آن‌ها در سردخانه بر زبان آورده می‌شود، اصطلاح «مجهوال الهویه» است. هیچ کس برای تحویل جنازه‌های یخ زده شان نمی‌آید. از همه بدتر اینکه سنت و عرف جامعه که جنازه نباید روی زمین بماند، مصداق حال آن‌ها بعد از مرگ نمی‌شود. خواسته و ناخواسته جنازه شان روی زمین می‌ماند و درنهایت بعد از طی مدت به روال قانونی در آرامستانی، آرام می‌گیرند.

در ساختمان چسبیده به بیمارستان امام رضا (ع)، سالن تشریح پزشکی قانونی همیشه شلوغ است و کالبدشکاف‌ها مشغول جست وجوی علت مرگ ها. کنار هر نامی، علت مرگی را ثبت می‌کنند و جنازه برای خاک سپاری راهی می‌شود، اما حساب جنازه‌های مجهول الهویه جداست. برای این جنازه‌ها روال مشخصی باید طی شود، از جزئی‌ترین نشانه‌ها که یک خال یا خال کوبی بر بدن باشد تا برداشتن دی ان‌ای از سلول‌های بدنشان. چه بسا برخی اجساد مجهول الهویه بعد‌ها اگر بستگانی پیدا کردند، براساس نشانی همین خال ها، شناسایی شوند. این‌ها را رئیس سالن تشریح اداره کل پزشکی قانونی خراسان رضوی درباره چگونگی مواجهه با جنازه‌های مجهول الهویه توضیح می‌دهد.

دکتر سیدمحسن رضازاده شجاعی در گفتگو با خبرنگار ما کار در سالن تشریح را سخت و توصیف نشدنی و سر و کار‌داشتن با جنازه‌ها را جزو مشاغل زیان آور می‌داند که هر پزشکی حاضر به گذراندن عمرش در این سالن نیست. یکی از همین مواجهه‌های سخت و روزانه، به گفته او، سر و کار‌داشتن با جنازه‌های مجهول الهویه است. ابتدا عکسی از چهره جنازه مجهول الهویه می‌گیرند. برای بررسی علت مرگ، کالبدشکافی می‌کنند. برای انجام آزمایش ها، نمونه برداری می‌کنند. از دندان، استخوان یا سلول‌های بدنش، نمونه برداری برای دی ان‌ای انجام می‌دهند تا اگر در آینده کسی در جست وجوی مشخصات فوتی، جزو بستگان این جنازه‌ها بود، امکان مطابقت تصاویر، مشخصات و آزمایش‌های دی ان‌ای وجود داشته باشد.

۴۵ روز در سردخانه

رئیس سالن تشریح اداره کل پزشکی قانونی خراسان رضوی این سؤال خبرنگار ما را که هر جنازه مجهول الهویه را چه مدت در سردخانه پزشکی قانونی نگه می‌دارند، این طور پاسخ می‌دهد: حدود یک ماه و نیم هر جنازه مجهول الهویه را نگه می‌داریم و درنهایت با دستور مقام قضایی این جنازه‌ها برای دفن، تحویل آرامستان‌ها داده‌می شوند.

شجـــاعی درباره اینکه اگر بعد از گـذشــــت زمـــانــی برای جنازه مجهول الهویه‌ای بستگانی پیدا شد، چگونه مزار مشخص دفن شده را پیدا کنند، توضیح می‌دهد: برای هر جنازه مجهول الهویه، عددی به عنوان شماره دفن یا جواز دفن مشخص می‌شود که با همان عدد و شماره، پرونده عکس برداری و نمونه برداری و کالبدشکافی و... نیز موجود است و ازطریق این شماره می‌توانند به مدیریت آرامستان‌ها مراجعه کنند و از شناسایی محل دفن مطلع شوند.

بین اجساد مجهول الهویه که ابتدا کشف می‌شوند، سپس کالبدشکافی و بررسی علل مرگ صورت می‌گیرد، بخشی از اجساد فرستاده شده به پزشکی قانونی جنازه‌های فاسد و حتی اسکلتی است؛ درباره این اجساد هم به گفته دکتر شجاعی، نمونه برداری برای آزمایش‌های دی ان‌ای صورت می‌گیرد.

بیشترین اجساد مجهول الهویه، متعلق به بی خانمان‌ها

بی خانمان‌ها و کسانی که دم مرگ هیچ کسی را در دنیا ندارند و کارتن خواب‌هایی که از خانواده طرد شده اند و در گوشه‌ای و خرابه‌ای از شهر جان داده اند، بیشترین کسانی هستند که بنابر گفته رئیس سالن تشریح اداره کل پزشکی قانونی خراسان رضوی، اجساد مجهول الهویه را شامل می‌شوند.

ازآنجاکه همیشه دانشگاه‌های علوم پزشکی برای آموزش دانشجویان رشته پزشکی، با کمبود جسد مواجه بوده اند و مدتی شایعه واردکردن جسد از هند مطرح شد و زمانی هم موضوع اهدای جسد با وصیت نامه قانونی افراد سر زبان‌ها افتاده بود، از دکتر شجاعی می‌پرسیم که آیا جسد‌های مجهول الهویه نظیر بی خانمان‌ها و کارتن خواب‌ها و زندانیان خاص و... برای تشریح دراختیار دانشگاه‌های علوم پزشکی قرار نمی‌گیرد؟

وی پاسخ مـــی دهـد: خیــر. روال قانونی دفن جنازه‌های مجهول الهویه مشخص است و این جنازه‌ها طبق قانون خاک سپاری می‌شوند و اصلا برای تشریح مورد استفاده دانشجویان پزشکی دانشگاه‌های علوم پزشکی قرار نمی‌گیرند.
وی در پاسخ به این سؤال که ماهیانه یا سالیانه چه تعداد جسد مجهول الهویه در مشهد شناسایی می‌شوند که درنهایت بستگان آن‌ها پیدا نمی‌شوند، آماری ارائه نمی‌دهد. آمار اجساد مجهول الهویه هم گویا نظیر خیلی از آمار‌ها باید ناگفته بمانند.

جنازه‌های بی تشییع

هرچند اوایل شیوع کرونا، خیلی از مردگان از افراد معمولی، ثروتمند تا افراد مشهور و نام آشنا، که براثر این ویروس جان باختند، بدون تشییع به خاک سپرده شدند، سرنوشت جنازه‌های مجهول الهویه متفاوت با آن‌ها و همیشه همین بوده است. کسی از پی جنازه آن‌ها حرکت نمی‌کند و حتی به تعداد انگشتان دست، کسی برای خاک سپاری شان نمی‌آید. غسال آرامستان، غسلشان می‌دهد و کفن می‌کند و روحانی ویژه آرامستان آداب تدفین را جاری می‌کند و در خاک آرام می‌گیرند.

بهشت رضا (ع) و رضوان، محل دفن مجهول الهویه‌ها

اجساد مجهول الهویه همیشه حواشی هم داشته اند. در گذشته اختصاص قطعه خاصی از آرامستان‌ها به این اجساد و تجمع قبر‌های آن‌ها در یک نقطه سبب بروز شایعاتی نظیر تعلق داشتن این قبر‌ها به گور‌های دسته جمعی می‌شد و حتی ماجرا گاه سیاسی می‌شد. به همین دلیل روند دفن اجساد مجهول الهویه در سال‌های گذشته از تجمع در یک نقطه تغییر کرده است و این اجساد در قطعات و بلوک‌های مختلف دفن می‌شوند. حالا پیداکردن این قبور آسان نیست. ما هم در جست وجوی این قبر‌ها در بهشت رضا (ع) در بین بلوک‌های گسترده این آرامستان، نشانی پیدا‌ نمی‌کنیم.

در بهشت رضا (ع) تا چشم کار می‌کند و قدم به قدم آدم‌ها زیر تلی از خاک خوابیده اند. روی سنگ مزارشان نام و نشانی است و حتی خیلی‌ها لقب و عنوانی هم کنار نامشان حک شده است. پیداکردن قبور اجساد مجهول الهویه در این آرامستان که هزاران نفر در آن آرام گرفته اند، در جست وجوی چندساعته مان هم به جایی نمی‌رسد. گویا قبر‌های مجهول الهویه خیلی گمنام‌تر از نداشتن یک اسم و فامیل و تاریخ تولد و فوت هستند. از چند نگهبان آرامستان رد و نشانی از قبر‌هایی را می‌خواهیم که نه با نام و نشانی، بلکه با عدد و شماره ای، دفن شده اند و مجهول الهویه اند. یکی از نگهبانان می‌گوید: شماره جواز دفنش را دارید؟ اگر نامه از دادگاه داشته باشید، قبرش را شاید بتوانید پیدا کنید، اما بدون مجوز و نامه فکر نمی‌کنم رد و نشانی پیدا کنید.

سراغ یکی دیگر از کارکنان بهشت رضا (ع) می‌رویم. بر زبان آوردن اسم اجساد مجهول الهویه، مانع از پاسخ گویی درست می‌شود و به جای جواب، پی درپی از ما سؤال می‌پرسند؛ چرا دنبال قبر اجساد مجهول الهویه هستید؟ از کجا آمده اید؟ دنبال فرد خاصی می‌گردید؟ و ... هرچند ما سؤال‌های پرسنل آرامستان را پاسخ می‌دهیم، آن‌ها پاسخ روشنی به ما نمی‌دهند. اینکه رد و نشان اجساد مجهول الهویه را به ما بدهند، از نظر آن‌ها غیرقانونی و نشدنی است و فقط به افرادی که نامه دادگاه داشته باشند و در فرایند قضایی توانسته باشند اثبات کنند یکی از بستگان آن‌ها بین اجساد مجهول الهویه دفن است، با شماره جواز دفن نشانی را می‌دهند.

تنها اطلاعاتی که به ما می‌دهند این است که اجساد مجهول الهویه در مشهد فقط در دو آرامستان بهشت رضا (ع) و بهشت رضوان (ع) دفن شده اند و اینکه در گذشته اجساد مجهول الهویه فقط در آرامستان بهشت رضا (ع) تدفین می‌شدند، اما نسبت به گذشته روند فرق کرده و حالا اجساد مجهول الهویه به بهشت رضوان، دیگر آرامستان مشهد، منتقل می‌شوند.

درباره قبور مردگان بی نام و نشان از مردمی که برای زیارت اهل قبور آمده اند نیز جویا می‌شویم. اینکه آیا در آرامستانی که این همه فرد با نام و نشانی خفته اند، به مردگان بی نام و نشان هم کسی فکر کرده است؟ بیشتر پاسخ‌ها منفی است و و در عین حال افرادی هرچند انگشت شمار هستند که همیشه برای مردگان بی نام و نشان هم فاتحه، قرآن یا دعا می‌خوانند. اعتقادشان این است که، چون آن‌ها کسی را دارند تا بر سر مزارشان بیاید، خواندن دعا و فرستادن فاتحه برای آن ها، بی ثواب نخواهد بود. یک جمله از یک رهگذر از میان اهل قبور هم مثال زدنی است برای زنده ها؛ اینکه نه مرگ انسان‌ها به قاعده است و نه چرخ روزگار؛ برای همین شاید در گذر از آرامستان ها، یاد کردن مردگان بی کس و بی نام، بدون اجر نباشد.